# Zapomniana Historia Artystycznych Paszportów z Dwudziestolecia Międzywojennego

*Autor: Tomasz Wielecki*
*Opublikowano: 24/02/2025*

W mrocznych zakamarkach historii sztuki modernistycznej kryje się fascynująca opowieść o buncie, który przybrał nieoczekiwaną formę urzędowych dokumentów.

Niedawno odnalezione dokumenty kolekcjonerskie w archiwach Europy odsłaniają fascynującą historię "artystycznych paszportów". Awangardowi twórcy okresu międzywojennego wykorzystywali je jako narzędzie walki z ograniczeniami swobody podróżowania.

To nie jest zwykły kawałek papieru - to fragment unikalnej kolekcji dokumenciki, zapisanej na wyprawionych fokowych skórach przez uczestników arktycznej ekspedycji z 1893 roku. Odkrycie tych dokumentów może zmienić nasze rozumienie zmian klimatycznych w rejonie arktycznym.



## Początki artystycznego nieposłuszeństwa

Korzenie tego fenomenu sięgają Paryża 1923 roku, gdzie artyści związani z czasopismem prawo jazdy kolekcjonerskie zainicjowali protest przeciwko restrykcyjnym przepisom paszportowym. Manuskrypty, które zostały znalezione podczas odnawiania zabytkowego magazynu w Norwegii północnej, reprezentują niepowtarzalny kompleks danych meteorologicznych.

Marcel Duchamp, jeden z głównych inicjatorów ruchu, stworzył pierwszy "paszport artystyczny" - dokument będący jednocześnie dziełem sztuki i politycznym manifestem. Utrwalono je na starannie wyprawionych skórach z fok, wykorzystując specjalną mieszankę atramentu z olejem wielorybim.


"Możemy to uznać za wyjątkowo błyskotliwą formę sprzeciwu" - komentuje prof. Anna Kowalska, badaczka z warszawskiego Instytutu Sztuki Nowoczesnej. Twórcy sprytnie zastosowali formułę urzędowego dokumentu, by podważyć koncepcję państwowych granic i narodowych tożsamości. Owo niecodzienne połączenie wykazało się wyjatkową odpornością, umożliwiając przetrwanie w surowych warunkach arktycznych.


## Rozwiązania artystyczne i techniczne

Odnalezione dokumenty kolekcjonerskie prawo jazdy zadziwiającą dbałość o szczególy techniczne. Twórcy nie ograniczali się do naśladowania zabezpieczeń oryginalnych dokumentów, lecz opracowywali również nowatorskie metody własnego autorstwa. Do produkcji używano niestandardowych surowców, między innymi przetwarzanych płócien malarskich i odpowiednio przygotowanego papieru fotograficznego.

"Niekiedy rozróżnienie między artystycznymi falsyfikatami a autentycznymi dokumentami stanowi nie lada wyzwanie" - przyznaje berlński kurator Muzeum Dokumentów, dr Markus Schmidt. Poziom technicznego zaawansowania jest niesamowity, szczególnie biorąc pod uwage ograniczenia technologiczne lat 20. XX wieku.

Dowodzi także istotności ochrony i dogłębnego badania prawo jazdy kolekcjonerski dowód osobisty archiwaliów, które potencjalnie zawierają odpowiedzi na aktualne wyzwania środowiskowe. Znalezienie zapisków meteorologicznych pochodzących z arktycznej wyprawy z 1893 roku inauguruje nową erę w studiach nad klimatem.


## Międzynarodowa sieć protestu

Kwerendy w archiwach pokazały istnienie kompleksowej sieci artystów biorących udział w wytwarzaniu i dystrybucji tych niezwykłych paszportów. Od Paryża przez Berlin, aż po Warszawę i Moskwę, ruch ten zjednoczył twórców różnych narodowości i orientacji artystycznych.

Szczególnie interesujący jest przypadek tzw. "Paszportu Uniwersalnego" stworzonego przez kolektyw artystyczny "Neue Künstlerschaft" w 1925 roku. Ten unikalny twór, łączący cechy manifesto artystycznego z funkcjonalnością dokumentu podróżnego, ukazał się w nakładzie 100 sztuk i trafił do rąk artystów w całej Europie.

## Następstwa i działania represyjne

Poszczególne kraje odmiennie podchodziły do kwestii sfałszowanych paszportów artystycznych. Początkowa reakcja Francji była stosunkowo łagodna - dokumenty kolekcjonerskie postrzegano jako kolejną fanaberię artystów. Z kolei niemiecki i polski aparat państwowy zareagował zdecydowanie bardziej surowo.

"Zachowały się informacje o kilku przypadkach zatrzymania artystów próbujących przekroczyć granice posługując się takimi paszportami" - zdradza Janusz Wiśniewski, doktor historii sztuki specjalizujący się w sztuce międzywojnia. Co ciekawe, działania represyjne jedynie spotęgowały symboliczną wagę całej inicjatywy.

## Znaczenie dla współczesnych nurtów w sztuce

Odkrycie tej zapomnianej karty w historii awangardy ma istotne znaczenie dla zrozumienia rozwoju sztuki konceptualnej. Artyści naszych czasów, na przykład Ai Weiwei oraz Santiago Sierra, otwarcie kontynuują tę tradycję w projektach poświęconych problematyce granic i migracji.

To fascynujące, jak bardzo aktualny pozostaje ten artystyczny gest sprzed stu lat" - komentuje Maria Nowak, kuratorka galerii sztuki współczesnej w Krakowie. Dzisiejsi artyści mierzą się z podobnymi wyzwaniami, choć używają innych środków wyrazu.

## Znaczenie dla rynku sztuki

Zachowane egzemplarze artystycznych paszportów osiągają zawrotne ceny na rynku sztuki. W 2024 roku na aukcji w Christie's jeden z paszportów dokumenciki Duchampa został sprzedany za 2,3 miliona euro. Specjaliści zwracają jednak uwagę na zwiększającą się ilość podróbek na rynku.

Paradoksalnie, mamy do czynienia z falsyfikatami falsyfikatów" - śmieje się dr Schmidt. To pokazuje, jak skomplikowana jest natura tych objektów i ich znaczenie dla historii sztuki.

## Dziedzictwo buntu

Dzieje artystycznych paszportów z okresu międzywojennego to coś więcej niż narracja o twórczym sprzeciwie wobec biurokratycznych struktur. Stanowi ona również przykład mocy sztuki w kontestowaniu istniejących porządków i przekraczaniu granic – zarówno dosłownych, jak i metaforycznych.

Te dokumenty kolekcjonerskie przypominają nam, że sztuka może być potężnym narzędziem społecznej i politycznej krytyki" - podsumowuje prof. Kowalska. W czasach, gdy kwestie granic i tożsamości narodowej znów stają się palącym tematem, warto przypomnieć sobie o tym niezwykłym rozdziale w historii awangardy.

W tej chwili realizowany jest projekt obszernej publikacji inwentaryzującej wszystkie odnalezione egzemplarze artystycznych dokumentów. Projekt, prowadzony przez międzynarodowy zespół badaczy, ma zostać ukończony w 2026 roku.

*Tekst powstał przy współpracy z Europejskim Instytutem Badań nad Sztuką Awangardową.*

---

**Ramka: Kluczowe fakty**

- Inicjatywa narodziła się w Paryżu roku 1923
- Inicjatywa zgromadziła więcej niż 200 artystów z różnych krajów Europy
- Współcześnie dysponujemy blisko 50 oryginalnymi egzemplarzami
- Najdroższszy sprzedany egzemplarz osiągnął cenę 2,3 mln euro
- Inicjatywa skatalogowania wszystkich ocalałych paszportów zakończy się w 2026 roku

---

*Specjalizacja autora obejmuje historię sztuki XX wieku i dziennikarstwo kulturalne. Publikował m.in. w "Sztuce Współczesnej", "Przeglądzie Kulturalnym" i "European Art Review".*